102 جزاء

خداوند در آیه 33 لقمان میفرماید: يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ. «ای مردم از نافرمانی و عذاب صاحب اختیارتان بترسید و از روزی بترسید که پدری جزاء فرزندش را نمیدهد و فرزندی ذرّه‌ای جزاء پدرش را نمیدهد. وعده خدا حق است. روابط زندگی دنیا شما را فریب ندهد و شیطان فریبکار هم شما را گول نزند.» آیا این آیه بقدر کافی صریح نیست؟ آیا شکی برای کسی باقی میماند که در قیامت کسی نمیتوانند برای کسی کاری بکند و روابط دنیوی (دنیائی) در آخرت وجود ندارد، و هر کسی جزاء اعمال خود را می‌بیند. رسول خدا ص به دخترش فاطمه ع میفرماید: یا فاطِمَهُ اِعْمَلی لِنَفْسِکِ. اِنّی لا اُغْنی عَنْکِ مِنَ اللهِ شَیْئاً. «ای فاطمه (دخترم) برای خودت کار بکن. چون من نمیتوانم در مقابل اَلله (خدا) کاری برای تو بکنم.» می‌بینیم که پیغمبر ص هم نمیتواند برای دخترش در قیامت کاری بکند. میدانیم که نوح برای پسرش، ابراهیم برای پدرش، لوط برای زنش، و پیغمبر برای ابولهب عمویش نتوانست کاری بکند. آنهم در زندگانی دنیا چه رسد به آخرت. آیا این هشدارها و گوشزدها کافی نیست؟ خداوند در آیه 101 مؤمنون سوره 23 میفرماید: فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ. «وقتی در صور دمیده شود، خویشاوندی در کار نخواهد بود، و از حال و وضع هم سؤال نمیکنند.» آیا آیه به اندازه کافی گویا نیست. به سه آیه بعد از آن هم نگاه کنید. خداوند در آیه 49 کهف سوره 18 میفرماید: وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً. «کتاب (پرونده اعمال) گذاشته میشود، و مجرمین (گناهکاران) را می‌بینی از آنچه در آن است هراسان هستند، و میگویند این چه جور پرونده‌ای است؟ هیچ عمل کوچک یا بزرگی نیست مگر اینکه به حساب آمده است. و هر کاری که کرده‌اند حاضر می‌یابند. و صاحب اختیار تو به احدی ظلم نمیکند.»آیا آیه به اندازه کافی صریح نیست؟ و آیا نباید گناهکاران بخود آیند و توبه کنند، یعنی از کارهای زشت و خلاف خود دست بردارند و بدانند که خداوند توبه پذیر مهربان است. همانطور که آیه 37 بقره سوره 2 میفرماید: إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. «چون خداوند توبه پذیر مهربان است.» این مطلب با کمی تغییر 11 بار در قرآن آمده است. پس «ای که دستت میرسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار.» آیه 47 انبیاء سوره 21 میفرماید: نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها وَ كَفى بِنا حاسِبِينَ. «میزان‌ها (وسائل سنجش) عدل را برای روز قیامت میگذاریم. بنابراین به هیچکس ذرّه‌ای ظلم نمیشود. و اگر عمل کسی به اندازه دانه خردلی باشد آن را به حساب می‌آوریم. ما برای حسابرسی کافی هستیم.» آیه مشهور سوره زلزال سوره 99 را تقریباً کمتری کسی است که نداند.

خداوند در آیه 7 و 8 آن میفرماید: فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ ، وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ. «هر کس به اندازه ذره‌ای کار خوب یا بد کرده باشد جزاء آن را می‌بیند.» علی علیه‌السلام در آخر خطبه 195 نهج‌البلاغه (صفحه 310 صبحی صالح) در باره قیامت میفرماید: فَلا شَفِيعٌ يَشْفَعُ، وَ لاَ حَمِيمٌ يَنْفَعُ، وَ لاَ مَعْذِرَةٌ تَدْفَعُ. «شفیعی وجود ندارد که شفاعت کند، و دوستی وجود ندارد که فایده‌ای داشته باشد، و نه معذرتی پذیرفته میشود که عذاب را دفع کند.» یکی از بزرگان در صفحه 25 از ژرفای نماز در باره مالک یوم الدین «صاحب اختیار روز جزاء» مینویسد: «یادآوری این که در هنگامه رستاخیز و جزاء، مالک و صاحب اختیار، خدا است به نمازگزار، جهت‌گیری درست می‌بخشد و به اعمال و تلاش‌های او جهت و سمت خدائی میدهد. زندگی و همه جلوه‌های زنده بودنش برای خدا و در راه خدا می‌شود. همه چیز و همه کار او در راه تکامل و تعالی بشریّت – که تنها راه خداپسند است – به کار می‌افتد.

از سوی دیگر: تکیه بر پندارهای بیهوده و امیدهای بی اساس را از او باز میگیرد، و امید بستن به عمل را در او تقویت میکند. اگر در این نشأه، رویه‌ها و نظام‌های غلط و منحرف کننده به سست عنصران و فرصت طلبان اجازه داده است که با لاف و ریا و دروغ و فنّ و فریب سامانی برای خود فراهم آورند و بی عمل و بی تلاش، پاداش عمل و تلاش را غاصبانه تصرف کنند، در آن نشأه و آن عالم که همه کاره و سر رشته دار همه امور، خدای دانا و عادل است این دغلکاری و فریب ممکن نیست. و کس را بی عمل، مجال بهره و پاداش دست نخواهد داد.» علی علیه‌السلام در سخن کوتاه 150 نهج‌البلاغه (صفحه 497 صبحی صالح) میفرماید: لاَتَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَيْرِ الْعَمَلِ ... يَقُولُ فِي الدُّنْيَا بِقَوْلِ الزَّاهِدِينَ، وَ يَعْمَلُ فِيهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِينَ ... يُحِبُّ الصَّالِحِينَ وَ لاَ يَعْمَلُ عَمَلَهُمْ، وَ يُبْغِضُ الْمُذْنِبِينَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ. «از کسانی نباش که بدون عمل انتظار پاداش آخرت را دارند... در باره دنیا مطابق سخن زاهدین حرف میزنند ولی مطابق عمل علاقه‌مندان کار میکنند ... افراد صالح (درستکار) را دوست دارند ولی کار آنها را نمی‌کنند. از گناهکاران تنفّر دارند ولی خودشان یکی از آنها هستند.» خداوند در آیه 7 عنکبوت سوره 29 میفرماید: الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ. «کسانی که ایمان آوردند و کار درست و صحیح (عمل صالح) کردند حتماً گناهان آنها را از بین می‌بریم و بهتر از کارهائی که میکردند پاداش به آنها میدهیم.»

آیه 123 نساء سوره 4 میفرماید: لَیْسَ بِأَمانِيِّكُمْ وَ لا أَمانِيِّ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَ لا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً. «نه مطابق آرزو و دلخواه شما است نه مطابق آرزو و دلخواه اهل کتاب، هر کس کار بدی بکند به جزاء آن خواهد رسید، و هیچ یار و یاوری جز خدا برای خود پیدا نمیکند.» و در آیه 13 و 14 احقاف سوره 46 میفرماید: إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ. «کسانی که گفتند صاحب اختیار ما اَلله (خدا) است بعد هم استقامت بخرج دادند نه ترسی دارند نه غصّه‌ای.» أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ. «آنها همه اهل بهشت هستند و همیشه در آن میمانند. این پاداش کارهائی است که میکردند.» آیه 54 یس سوره 36 در باره قیامت میفرماید: الْيَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. «امروز به هیچکس ذره‌ای ظلم نمیشود و جز مطابق کارهائی که میکردید به شما جزا داده نمیشود.» آیه 38 و 39 صافات سوره 37 میفرماید: إِنَّكُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِيمِ . وَ ما تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. «شما عذاب دردناکی را می‌چشید و فقط جزاء کارهایی را که میکردید می‌بینید.» آیه 16 و 17 مؤمن (غافر) سوره 40 میفرماید: يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ‏ءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ. «روزی که مردم آشکار و ظاهر میشوند. چیزی از آنها بر خدا مخفی و پوشیده نیست. امروز فرمانروائی متعلق به چه کسی است؟ متعلق به اَلله یگانه قهّار است.» الْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ. «امروز به هر کسی مطابق کارهائی که کرده جزا داده می‌شود. امروز ظلمی وجود ندارد. چون اَلله خیلی سریع حسابرسی می‌کند.» آیا این آیات به اندازه کافی رسا و گویا نیست که هر کس جزاء اعمال خود را می‌بیند و هیچکس نمیتواند برای دیگری کاری بکند؟ آیا گفته پیغمبر و علی علیه‌السلام در این باره صریح نیست؟ آیه 23 و 24 آل‌عمران میفرماید: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُدْعَوْنَ إِلى كِتابِ اللَّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ. «آیا کسانی را ندیدی که بهره‌ای از کتاب به آنها داده شده بود (اطلاعاتی از کتاب الهی داشتند) وقتی دعوت میشوند که کتاب خدا (اَلله) بین آنها حکم کند. عده‌ای از آنها از اینکار خودداری میکنند.» ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ وَ غَرَّهُمْ فِي دِينِهِمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ. «اینکار بعلت این است که میگویند آتش جهنم جز چند روزی بما نمی‌رسد و این دروغ‌هائی که سر هم کرده‌اند باعث فریب آنها شده.»